تاریخچه‌ صنعت کاغذ

تاریخچه‌ صنعت کاغذ

کاغذ گرفته شده از واژه‌ی چینی کاذی (kazy) است که البته ریشه‌ی سانسکریت دارد. در واقع کاغذ الیاف سلولوزی در هم تنیده و متراکمی است که به صورت فشرده و برگه‌های بسیار باریک درآمده است. در قدیم از خمیر پنبه یا کتان یا کنف تولید می‌شد ولی امروزه طی فرایند پیچیده‌ای از رشته‌های سلولوزی به دست می‌آید.

نخستین کاغذها

اختراع و تولید کاغذ را به چین باستان نسبت می‌دهند. نخستین کاغذها را چینی‌ها از خمیر بامبو، پنبه و کتان می‌ساختند. بنا به روایتی اولین مقصد کاغذ از چین به ایران عهد اشکانی و ساسانی بود؛ اما صنعت کاغذسازی در دوره‌ی اسلامی و در قرن سوم هجری در ایران رواج بسیار فراگیر یافت. سمرقند دروازه‌ی ورود کاغذ از چین به ایران بود و از شهرهای پیشگام در صنعت کاغذسازی. صنعت کاغذسازی از ایران به مصر و آسیای صغیر و در نهایت اروپای شرقی و سپس غربی وارد شد و نخستین کارخانه‌ی کاغذ سازی بسیاری احداث کردند.

تاریخ صنعت کاغذ در ایران

صنعت کاغذسازی در هیچ جای جهان به اندازه‌ی ایران از تنوع و گستردگی و همچنین کیفیت و کمیت تولید برخوردار نبود. تا جایی که ما اطلاع داریم بالغ بر 25 نوع اصلی کاغذ که برخی هم انواع فرعی داشتند در ایران تولید می‌شد. این مسئله خبر از مصرف بسیار کاغذ در ایران و اهمیت و توجه ویژه به آن که خود نشانه‌ی اوج رواج علم و فرهنگ و صد البته آموزش و تحصیل فراگیر در ایران بود.

نام برخی از این کاغذها بر اساس شهری بود که کاغذ در آن تولید می‌شد. مثل: سمرقندی، بخارایی، دولت‌آبادی، اصفهانی، کشمیری، بغدادی، مصری، شامی و …. نام برخی از این کاغذها بر اساس سازنده یا پادشاه، صاحب منصب و یا شخصیت بزرگ تاریخی و یا مؤسس کارگاه تولید کاغذ بود. مثل: نوحی منسوب به نوح بن سامانی، منصوری منسوب منصور سامانی، جعفری منسوب به جعفر برمکی، طلحی منسوب به طلحه‌ی بن طاهر، فرعونی منسوب به فرعون ابوالحسین ناصر دهقان و … . نام برخی دیگر نیز براساس ویژگی‌های ظاهری آن‌ها بود. مثل: کاهی، پوستی، ترمه، …. .

دسته بندی کاغذ در قدیم

در قدیم دسته‌بندی کاغذها اغلب براساس رنگ و ضخامت آن‌ها بود. این وجه تقسیم‌بندی البته هنوز پابرجاست. هرچند که امروز ویژگی‌های دیگری در تقسیم‌بندی کاغذ رواج دارد و این وجوه از وجوه اصلی تقسیم‌بندی کاغذها دیگر محسوب نمی‌شود. قدما کاغذ خوب را دارای ویژگی‌های عمده‌ای می‌دانستند:

1. استحکام و دوام
2. نرمی، صافی و صیقلی بودن.

این ویژگی‌ها هم امروزه هرچند مورد توجه است ولی دیگر جایگاه قدیم را ندارد. این مسئله نشان می‌دهد که صنعت تولید کاغذ تا چه اندازه تحول یافته و به تبع آن معیارهای کاغذ خوب نیز تغییر کرده است. ناگفته نماند که بهترین نوع کاغذدر قدیم کاغذ خراسانی بود که کیفیتشان آنقدر عالی بود که با ملاک‌های امروزی هم مورد قبول و پسند است.

مراحل تولید کاغذ

تولید کاغذ در قدیم اینگونه بود که ابتدا خمیر کاغذ تولید می‌شد که بنا به نوع کاغذ و مواد اولیه آن تغییر می‌کرد. البته ماده‌ی اصلی آن‌ها بیشتر پنبه، کنف و کتان، نی‌های فرم خلیجی و پوست برخی درختان رنگ روشن بود. این خمیرها پس از تشکیل در سطح‌های صاف مدام ورز داده می‌شد و صاف می‌شد. آنقدر که به ضخامت مورد نظر برسند و صیقل و یکدستی و تراکم و استحکام خواسته شده را بیابند. پس از آنکه ضخامت صفحات کاغذی تا حدودی خشک می‌شدند و از استقامت نسبی برخوردار می‌شدند، نوبت می‌رسد به مرحله‌ی صیقلی کردن کاغذ یعنی عمل «مهره‌‌آهارکردن کاغذ».

طی این مرحله ابتدا لعاب نشاسته یا مواد مشابه آن را روی کاغذ می‌مالیدند، آنقدر این ماده را روی کاغذ مالش می‌دادند که کاغذ علاوه بر آنکه رنگ و سطحش رو به روشنی می‌نهاد در عین اینکه بر استقامتش افزوده می‌شد نرم‌تر هم می‌شد. سپس مهره‌ای از جنس سنگی بسیار سخت (از جمله یشم، عقیق، چخماق و گاهی بلور و یا صدف) که البته باید صاف و بدون هیچ پستی و بلندی می‌بود، بر روی کاغذ می‌کشیدند. آنقدر که کاملا صیقلی و خوشرنگ و یکدست و صاف می‌شد. مهره‌آهارکردن در عین حالی که بر استحکام کاغذ می‌افزود آن را نرم‌تر و باریک‌تر هم می‌کرد.

مرحله‌ی نهایی برش کاغذ در انداره‌های معین و دلخواه و در نهایت خط‌دارکردن آن‌ها به وسیله‌ی فشاردادن نخ‌هایی که دوسر آن‌ها به چوب وصل بود بر روی کاغذ‌ها. این کار یک فرورفتگی در کاغذ به وجود می‌آورد که خط صافی را بدون استفاده از جوهر بر روی کاغذ ترسیم می‌کرد.

صنعت کاغذ در تا قبل از دوره‌ی معاصر

اوج صنعت کاغذسازی و پیشرفت این صنعت در دوره‌ی مغول بود. به خصوص مهره آهار کردن در این دوران رواج نام داشت. این رویه‌ی سنتی تولید کاغذ تا اواخر دوره‌ی قاجار ادامه داشت؛ هرچند نوع جدید کاغذ ابتدا به وسیله‌ی ایتالیایی‌ها در اواخر دوره‌ی صفویه و سپس در اوایل دوره‌ی قاجار به وسیله‌ی روس‌ها و فرانسوی‌ها وارد ایران شده بود. در این دوران کاغذهای جدید را به کاغذ فرنگی می‌نامیدند.

در دوره‌ی ناصرالدین شاه کاغذ فرنگی رواج گسترده یافت که علت اصلی آن رشد صنعت چاپ و تولید روزنامه‌ها بود اما تولید کاغذ تا حدود سال 1300 هـ. ش ادامه داشت و در همین حدود بود که تولید کاغذ به روش قدیمی ایرانی کاملا منسوخ شد.

برای اطلاع از انواع کاغذ مدرن کلیک کنید.