انواع حق تألیف

حق تألیف برای فرد مؤلف مطرح

وقتی یک نویسنده اثری را به وجود می‌آورد برای خودش حقوقی را رقم می‌زند که باعث می‌شود دیگران بدانند که این اثر مختص آن نویسنده است. این‌گونه چیزی به نام حق تألیف برای فرد مؤلف مطرح می‌شود. در اینجا به انواع حق تألیف پرداخته‌ایم و توضیحاتی هرکدام آورده‌ایم.

• حق تألیف مادی

در این نوع نویسنده در مقابل اثری که خلق می‌کند حقوق مادی دریافت می‌کند. حق تألیف در این معنا اغلب در قراردادهای رسمی و نیمه رسمی بین اهل قلم (هرکسی که با نوشتن در هر سطح و صورتی سرو کار دارد مث نویسندگان یا پژوهشگران) و مراکز پژوهشی، نشر‌ها، سازمان‌های علمی، شرکت‌های تحقیقاتی و … منعقد می‌شود.

این ابتدایی‌ترین صورت و معنا از حق تألیف است؛ زیرا نوشته به‌صورت یک کالا و عمل نوشتن در مقام نوعی خدمات عرضه می‌شود که در مقابل  یک مبلغ معینی باید ارائه شود. ناگفته نماند که بعد از عقد چنین قراردادی نویسنده دیگر هیچ حقوق مادی در خصوص نوشته‌ی خود ندارد. یعنی نمی‌تواند همان نوشته را به یک مرکز یا سازمان دیگری در مقابل مبلغی بفروشد مگر اینکه دخل و تصرف‌ها و تغییرات اساسی در آن داده باشد که نوشته را کاملاً متفاوت از قبل کند. در بسیاری از مواقع فرد در خصوص نوشته‌ی خود همچنان حقوق معنوی دارد. برای مثال: فردی کتابی یا مقاله‌ای منتشر کرد و طی قراردادی حق تألیفی از انتشارات خود گرفته است. اما می‌تواند آن را به دانشگاه دیگر یا دیگر مراکز علمی به عنوان رزومه‌ی کاری و پژوهشی ارائه کند و بهره‌های معنوی از آن ببرد.

زمان انتشار یک پارامتر مهم

نکته‌ی بعد درباره‌ی حق تالیف تعیین زمان است. در بسیاری از این قراردادها –مخصوصاً در خصوص کتاب- برای یک نوشته زمان تعیین می‌کنند. برای مثال: یک نویسنده کتابی را تألیف می‌کند همان ‌طور که مبلغی را در قرارداد به عنوان حق تألیف ذکر می‌کنند، زمان و یا میزان تعداد چاپ‌هایی که انتشارات مجاز است از آن کتاب در برابر آن مبلغ چاپ کند هم ذکر می‌‌شود. بعد از آن کتاب و تمامی حقوق مادی و معنوی آن در اختیار صاحب اثر یا نماینده و یا وارث رسمی اوست.

• حق تألیف معنوی

گاهی حق تألیف بیشتر حقوق معنوی یک اثر را تشکیل می‌دهد در این صورت، استفاده از بار مالی و مادی اثر چندان مورد توجه نیست بلکه محتویات آن است که در الویت قرار می‌گیرد. در واقع تا به اینجای کار ما به آثار در معنای فیزیکی و ارزش‌ها و جنبه‌های صرفاً مادی و مالی آن‌ها توجه کردیم ولی زمانی که متن یک اثر و ارزش‌های معنوی آن را در نظر داشته باشیم از «اجازه‌ی بهره برداری» باید سخن بگوییم.

حق تألیف در این شکل بیشتر زمانی مخدوش می‌شود که فردی کتاب یا مقاله‌ای بنویسد و در نوشتن آن – چه به صورت مستقیم چه غیر مستقیم- از یک نوشته‌ی دیگری استفاده کند؛ ولی هیچ نامی از آن نه در متن اثر و نه در بخش منابع و مآخذ نیاورد. در این صورت آن فرد مرتکب سرقت علمی یا هنری شده است. چرا که محتوای علمی و هنری یک اثر را، با درج آن در بین کار خود، به نام خودش ثبت کرده است. 

بخوانید: “سرقت علمی چیست؟”

در واقع فرد زمانی که با حفظ امانت داری نام اثر مورد استفاده را در متن کار خود می‌آورد به صورت غیر مستقیم اجازه‌ی استفاده از آن را اتخاذ کرده است. همچنین ارزش و یا ارزش‌های معنوی اثر فرد دیگری را به نام خود ثبت نکرده است. این مسئله اغلب در آثار علمی و تحقیقاتی مورد توجه است، و بیشتر در ارجاعات و نقل قول‌ها نمود می‌یابد ناگفته نماند که اینگونه سرقت‌های علمی، پیگردها و محاکمات قانونی در پی خواهد داشت؛ چراکه نوعی سرقت معنوی محسوب می‌شود.

• حق کپی رایت

معنی متداول دیگری که زیر عنوان حق تألیف قرار می‌گیرد، اجازه‌ی بهره برداری دوباره از یک اثر است اغلب این معنا از حق تألیف را با عنوان آشنای «حق کپی رایت» می‌شناسیم . غالباً ما با این صحنه در کنار خیابان‌ها – به خصوص خیابان انقلاب- آشنا هستیم: کتاب‌های پر فروش بدون اجازه نویسنده و یا انتشاراتی که حق نشر آن کتاب را دارد به صورت کپی‌های بی کیفیت (چاپ افست) به فروش می‌رسند. این بازنشر بدون اجازه و هماهنگی در خصوص لوح‌های فشرده – چه فیلم‌های سینمایی و تلویزیونی باشد و چه فیلم‌ها و برنامه‌های آموزشی- بیشتر صورت می‌گیرد.

هرچند که در سال‌های اخیر این عمل ناخوشایند و غیر قانونی در کنار خیابان کمرنگ‌تر شده، اما بازهم متأسفانه همچنان در همه جا شایع است. افراد سودجو بدون آنکه حق کپی برداری از یک اثر را پرداخت کنند و یا اینکه حتی اجازه‌ی این کپی برداری را اخذ کنند، با تهیه‌ی کپی‌های بی کیفیت از آثار به توزیع آن در سراسر اجتماع می‌پردازند؛ و این یکی از آفت‌های بسیار مهلک برای صنعت نشر کشور است. تفاوتی نمی‌کند این کپی برداری در چه قالبی باشد و به چه نیت و منظوری صورت بگیرد در هر صورت کاری است غیرقانونی غیر اخلاقی و آسیب زننده به صنعت نشر کشور.

کپی برداری تنها منوط به رایت از یک لوح فشرده‌ی سی دی و یا افست کردن یک کتاب نیست بلکه حتی عکس گرفتن و نشر آن و یا تولید نسخه‌های پی دی اف از یک کتاب و توضیح گسترده، محدود، به صورت رایگان و یا غیر از آن نوعی هتک و زیرپا گذاشتن حق کپی رایت از یک اثر است.